Covid-19 salgını tüm dünyada toplumsal yaşamı ve ekonomiyi sarstığı gibi, eğitim faaliyetlerinin de önemli ölçüde değişmesine neden oldu. Salgından önce eğitimin önemli sorunları vardı. Salgın, özellikle dezavantajlı kesimin eğitim sorunlarının katlanarak artmasına sebep oldu. Salgın sürecinde, çevrim içi uygulamalar etkili bir seçenek olarak kullanılmasına paralel olarak, öğretmenlerin de yeni beceri alanlarının gelişmesine katkıda bulundu. Bu süreçte öğretme ve öğrenme pratikleri oldukça farklılık gösterdi ve okulların temel işlevleri de değişmeye başladı. Eğitim liderlerinin hareket alanları kısıtlandı (Harris, 2020, s. 321). Bu kapsamda tüm dünyada hem makro hem de mikro seviyede eğitim ekonomisi ve planlamasının yeniden yapılması bir gereklilik haline gelmeye başladı. Diğer yandan, Zhao’nun (2020, s. 32) ifade ettiği gibi, koronavirüs salgını bir şekilde sona erdiğinde birçok eğitim sisteminin ve okulun çok büyük olasılıkla eski düzene dönüş yapacağını ve covid-19 öncesi rutinlerine devam edeceklerini vurgulayarak, artık eğitimde değişim yapmanın zamanının geldiğini ileri sürmektedir. Başka bir anlatımla, eğitimde yeniliğin bugün konuşulan bir husus olmadığını ancak gelinen noktada bunun bir zorunluluk olduğu ortaya çıkmaktadır. Gelecekte eğitim alanında çalışan paydaşların çevrim içi öğrenme ortamlarını yüz yüze öğrenmenin daha basit ya da alt alternatifi olarak değil de eğitimi yeniden tasarlamak için bir yol olarak görmelerini ve eğitimi müfredat penceresinden değil de, çocukların bakış açısından ele almalarını, okul liderlerinin salgın döneminin bağlamsal koşullarını ve geleceğin ihtiyaçlarını düşünerek eğitimi yeniden değerlendirmeleri gerektiği ortaya çıkmaktadır.

Dünyanın değişik ülkelerinde, eğitim alanında bazı açılardan farklılıklar olmakla birlikte, Covid-19 salgını nedeniyle eğitim çevrim içi ortamlarda senkron ve asenkron olarak yürütülmektedir. Wehmeyer ve Zhao (2020) birçok okulun daha öğrenci odaklı, daha amaca yönelik, daha küresel bir eğitim sunmak için yenilikçi yollar hakkında düşünmeye başladıklarını ileri sürmektedirler. Bu şartlarda liderlik sanatı okul yöneticileri için oldukça farklı görünmektedir. Çünkü mevcut şartlarda okul yöneticileri liderlik becerilerini dijital araçlarla çevrim içi ortamlarda sergilemek durumundadırlar. Aynı zamanda iletişim ve iş birliği de yine bu kanallar üzerinden yürütülmek durumundadır (Konopelko, 2020).

Smith ve Riley (2012, s. 68) kriz anlarında okul liderlerinin sahip olması gereken özellikleri iletişim becerileri, yordamsal zekâ, sentezleme becerileri, iyimserlik/azim, esneklik/sezgi empati-saygı, yaratıcılık-farklı düşünme, ve kendinden emin karar verme olarak sınıflandırmaktadırlar. Bu durum, okul liderlerinin yüz yüze etkileşim ortamlarından dijital iletişim ve etkileşim ortamlarına taşınması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Konopelko (2020) okul liderlerinin uzaktan eğitim sürecinde sergilemesi gereken liderlik davranışlarını üç alt başlıkta ele almaktadır: Eğitim-öğretim süreçlerini destekleme, okul kültürünü yeni duruma hazırlama ve kendileri de dahil tüm paydaşların (öğretmenlerin, öğrencilerin ve velilerin) kendi esenliklerine dikkat etmeleri konusunda yardımcı olma. Bu alt başlıklar altında sergilenebilecek somut uygulamalar ise yine Konopelko (2020) tarafından şu şekilde sıralanmaktadır:

Esnek liderlik davranışları sergileme. Okul müdürleri kendi mesleki tecrübeleri uyarınca edindiği bilgi ve beceriler ve hatta alışkanlıklar arasında mevcut şartlarda işlevsel olmayanları terk etmeli ve yeni bilgi ve becerilerle kendilerini güncellemelidirler.

Okul yöneticileri uzaktan eğitim döneminde öğretmenlere, öğrencilere ve velilere olabildiği kadar net, tutarlı ve öz bilgi sunmalı ve bu nedenle iletişim kanallarını etkin kullanmalıdır.

Sadece gerekli anlarda amacına uygun toplantılar yapmalı ve toplantı saatini ve amacını toplantıya katılacak olan paydaşlara duyurmalıdırlar.

Okulda belirli bir zümreyi ilgilendiren hususları o zümre ile yapacağı özel grup toplantıları ile gerçekleştirmelidirler. Tüm öğretmenlerin bir arada olduğu toplantılarda tüm öğretmenleri ilgilendiren hususları ele almaları gerekir. Son olarak öğretmenlerin merak ettikleri, öğrenmek istedikleri alanlarda soru sorabilmeleri için ek süre tanımalıdırlar.

Öğretim süreçlerini ve öğrenme kaynaklarını görünür kılmaları gerekir. Uzaktan eğitim süreçlerinde etkili olan öğretim uygulamalarının öğretmenler arasında paylaşılmasına zemin hazırlamalıdırlar.

Öğretmenlerin uzaktan eğitim araçları ile mesleki gelişim sağlayabilecekleri mesleki gelişim fırsatlarını takip etmeli, öğretmenlere duyurmalı ve okula özel bir konu olduğunda da mesleki gelişim imkânı sunmalıdırlar.

Uzaktan eğitim kapsamında öğretmek, öğrenmek ve liderlik etmek herkes için önemli bir durumdur. Bu kapsamda okul liderleri öğretmenlerden, öğrencilerden, velilerden ve okul dışı diğer paydaşlardan beklentilerini net bir şekilde ifade etmeli, niyet okuyuculuğu yapmalarını beklememelidirler.

Uzaktan eğitim sürecinde tüm paydaşlar için çevrim içi olarak iletişim ve etkileşimde kalmanın önemini ve gerekliliğini unutmamakla beraber, hem kendilerine hem de öğretmen ve öğrencilere internet olmadan ya da teknoloji ile ilgilenmeden zaman geçirebilmelerine olanak sağlayacak zaman planlaması ve çalışma takvimi planlamaları gerekir. Aksi hâlde öğretmenler de ve veliler de tükenmişlik, öğrenciler de ise ekran bağımlılığı sorunu ortaya çıkabilir.

Okul lideri olarak herkesin zor süreçlerden geçtiğini kabul etmeli, herkesi kendi kapasitesi oranında katkı sunmaları yönünde iş birliğine davet etmeli ve sorunlara çözüm üretici rol üstlenmeleri gerekir.

Şüphesiz yukarıda listelenen uygulama tavsiyeleri dışında her ülkenin kendi eğitim sistemleri ve kültürlerinden kaynaklanan güçlü ve zayıf yönleri vardır. Bu aşamada okul yöneticileri hem kendi ülkelerinin hem de okullarının bağlamsal şartlarında inisiyatif almalı ve okulda ortak karar süreçleri ile hareket planı belirlemelidirler. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yayımlanan temel ilkeler çerçevesinde bunların kendi okullarında nasıl uygulanacağı konusunda inisiyatif almaları gereken konularda okul lideri olarak liderlik rollerini üstlenmeleri gerekir.

Uzaktan eğitim sürecinde okul liderlerinin ilgilenmesi gereken alanlardan birisinin de öğretim süreçlerinin desteklenmesi ve denetlenmesi olduğu söylenebilir. Frey (2011) özellikle öğrencilerin çevrim içi öğrenme ortamlarında başarısız olan öğrencilerin düzenli çalışma alışkanlığı olmayan öğrenciler olduğunu ve bu öğrencilerin düzenli takip ve geri bildirime ihtiyaç duyduklarını vurgulamaktadır. Hope (2020) uzaktan eğitim süreçlerinde öğrencilerin ihtiyaç duydukları ve onlar için faydalı olan en önemli hususların başında geri bildirim vermek olduğunu ileri sürmektedir.

Çevrim içi derslerle ilgili merak edilen konuların başında, çevrim içi eğitimin denetlenmesi konusudur. Okul müdürlerinin uzaktan eğitim sürecinde çevrim içi dersleri destekleme ve denetleme amacıyla yapabilecekleri bazı uygulama örnekleri şu şekilde ifade edilebilir:

Okul müdürleri çevrim içi eğitimin etkililiği, sorunları, ulaşılabilirliği gibi konularda öncelikli olarak araştırma yapması gerekir. Bu araştırma sonucunda öğrencilerin çevrim içi verilen eğitimlerden memnuniyet durumu saptanabilir. Memnuniyetsizliğe neden olan faktörler de bu araştırma ile tespit edilebilir. Çevrim içi eğitimin sorunları çözülerek, hedef kitlenin üst düzeyde çevrim içi eğitimden yararlanması için tedbirler alınabilir.

Okul müdürünün zaman zaman çevrim içi eğitimleri izlemesi, gördüğü hataları raporlaması, öğretmenlere dönüt vermesi, çevrim içi eğitimin niteliğinin arttırılmasında etkili rol oynar. Özellikle ders araç ve gerecinin, kullanılan materyallerin, öğretmenin öğretim yönteminin okul yönetimi tarafından incelenip öğretmene dönüt verilmesi, sürecin kontrol edilmesi gerekir. Öğretmenlerin zamanında derse girip girmediği, ders süresini nasıl kullandığı, konuları nasıl aktardıkları, ölçme ve değerlendirme uygulamalarını yapıp yapmadıkları, okul müdürü tarafından denetlenmeli, düzeltme ve iyileştirme yoluna gidilmelidir. Zaman zaman öğrencilerden alınan dönütler öğretmenlerle paylaşılmalı, olası sorunların çözümünde öğretmenlere destek olmaları gerekir. Okul yönetimi her açıdan bu süreci etkili yönetmeli, olası sorunlar ortaya çıkmadan önceçözme yoluna gitmelidir.

Okul müdürleri günlük, haftalık ve aylık olarak çevrim içi derslere katılım sağlayan ve katılım sağla(ya)mayan öğrencilerin sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik durumlarını incelemeli ve öğrenme önündeki engelleri kaldırmaya çalışmalıdır. Duffort (2020) Amerika Birleşik Devletleri’nde birçok okulun öğrencilerle ve velilerle iletişim kurmak için çevrim içi araçlara yöneldiklerini ancak bazı okulların uzaktan eğitime katılmayan öğrencilere sosyal mesafe kurallarına uyarak ev ziyareti yaptıklarını ve derse girmeme nedenlerini öğrenerek olası engelleri kaldırmayı amaçladıklarını vurgulamıştır. Benzer bir örnek uygulama da Çorum ili Alaca İlçesi’nde gerçekleşmiştir. Okul müdürü, müdür yardımcısı ve öğretmenler öğrencilere destek olmak, bağlamsal şartlarını yerinde görmek ve ihtiyaçlarını karşılamak adına 16 köyü tek tek dolaşmışlardır (Köy çocuklarına moral verdiler, 2020). Şüphesiz birçok örnek uygulama hem ülkemizde hem de dünya genelinde bulunmaktadır.

Velilerle toplantılar yaparak uzaktan eğitim sürecinde öğretmenlerin önerilerine uymaları ve yetkililerin yönlendirmelerini uygulamaları konusunda iş birliği yapmalıdır. Bu aşamada velilerin eğitimine zaman ve kaynak ayıran okul müdürleri, çevrim içi eğitimin sorunlarının bir kısmını çözmede etkili rol oynayabilir.

Öğretmenlerin uzaktan eğitim sürecinde yaşadıkları ya da yaşayabilecekleri sorun alanları konusunda bilgi sahibi olmalı ve çözüm için öğretmenlerle iş birliği yapmalıdır. Bu konuda en iyi veri toplama aracı, çevrim içi ders ziyaretleri ve öğretmenlerle yapılacak görüşmeler önem arz eder.

Okul müdürleri öğretmenler tarafından davet edildiklerinde ya da okulda ortak karar alarak belirli çevrim içi dersleri ziyaret ederek varlığını hissettirmeli, öğretmenlerin ve öğrencilerin destekçisi olduğunu onlara fark ettirmelidir. Hatta derse katılmalı, bilgi paylaşımında bulunmalı, öğrencilere ve öğretmenlere yanlarında olduğu mesajını sık sık vermelidir. Bu ziyaretler açık aramaktan ziyade eğitimin kalitesini arttırma çabası olduğu anlayışı öğretmenlerle paylaşılmalıdır.

Uzaktan eğitim süreçleri, normal sınıf rutinlerindeki birçok ezberi bozmuştur. Öğrenciler çevrim içi dersteyken evin kedisi odada durabilir mi ya da etrafta gezinebilir mi? Öğrencilerin odasında yer alan poster vb. unsurlar normal şartlarda kendisini ve ailesini ilgilendirirken uzaktan eğitimde arka planda görünmeli mi? (Foody, 2020), Tüm öğretmen ve öğrenciler ders esnasında kameralarını açmalı mı? Kamera kapalı olduğunda öğretmen öğrencisinin dersi nasıl dinlediğini ya da yalnız olup olmadığını kontrol edebilir mi? Tüm öğretmen ya da öğrencilerin ders esnasında arka plan için özel bir fon kullanması şeklinde ortak bir karar alınabilir mi? vb. birçok soru okul müdürlerinin uzaktan eğitimde doğrudan ilgilenmesi ya da denetlemesi gereken hususlar olarak değerlendirilebilir.

Sonuç olarak, her şey bittiğinde hem eskinin iyi uygulamaları hem de yeni normale alışmak için okul liderlerinin teknoloji destekli eğitimi kabullenmeleri ve öğretimin artık farklı bir anlama geldiğini anlamaları bir gereklilik olarak ifade edilmektedir (Hargreaves, 2020). Okul müdürleri gerek salgın gerekse normal günlerde ölçemedikleri hiçbir uygulama ile sağlıklı karar veremeyeceklerini iyi bilmeleri gerekir. Bu sebeple periyodik olarak öğrenci, veli ve öğretmenlerden veri toplanması, olası sorun alanlarının saptanması, yönetsel etkililik açısından son derece önemlidir. Ayrıca, okul müdürünün derslere katılması, varlığını hissettirmesi, denetlemesi, amaçlardan sapmayı engellediği gibi, daha etkili öğrenme-öğretme ortamlarının ortaya çıkmasına katkı sağlayacaktır. Okul müdürleri çevrim içi eğitimlerde açık aramak için denetim yapmamalı, denetimin amacı kontrol, değerlendirme, iyileştirme ve geliştirme için veri toplamak amacını taşımalıdır. Güvene dayalı kurulan ilişkiler ve güven veren okul yönetimi, sorunların çözümünde etkili rol oynar. Aksi durumlar çatışmanın ve kaosun sebebini oluşturur.

Kaynakça

Duffort, L. (2020, October 18). When students don’t show up on Zoom, some educators go knocking on doors. https://vtdigger.org/2020/10/18/when-students-dont-show-up-on-zoom-some-educators-go-knocking-on-doors/ adresinden erişilmiştir.

Foody, K. (2020, October 13). When school is home and home is school, which rules prevail?. https://apnews.com/article/virus-outbreak-race-and-ethnicity-us-news-ap-top-news-chicago-0a5f5dfca428177c488f27f64914e5d0 adresinden erişilmiştir.

Frey, S. (2011, September 19). Students need supervision to make online learning work. https://edsource.org/2011/making-online-learning-work-fresnos-tale-of-trial-and-error/1336 adresinden erişilmiştir.

Hargreaves, A. (2020, April, 16). What’s next for schools after coronavirus? Here are 5 big issues and opportunities. https://theconversation.com/whats-next-for-schools-after-coronavirus-here-are-5-big-issues-and-opportunities-135004 adresinden erişilmiştir.

Harris, A. (2020). COVID-19–school leadership in crisis?. Journal of Professional Capital and Community, 5(3/4), 321-326. doi: 10.1108/JPCC-06-2020-0045

Konopelko, D. (2020, November 3). How to Adapt Educational Leadership in the Age of Virtual Learning. https://edtechmagazine.com/k12/article/2020/11/how-adapt-educational-leadership-age-virtual-learning adresinden erişilmiştir.

Köy çocuklarına moral verdiler. (2020, 28 Mayıs). Çorum Haber. http://www.corumhaber.net/alaca/koy-cocuklarina-moral-verdiler-h107637.html adresinden erişilmiştir.

Smith, L. & Dan Riley, D. (2012). School leadership in times of crisis. School Leadership & Management, 32(1), 57-71. doi: 10.1080/13632434.2011.614941.

Wehmeyer, M., & Zhao, Y. (2020). Teaching students to become self-determined learners. Alexandria, VA:ASCD.

Zhao, Y. (2020). COVID-19 as a catalyst for educational change. Prospects, 49, 29-33. doi:10.1007/s11125-020-09477-y.