2018 yılı Mayıs ayında Elaine K. McEwan’ın “Ten Traits of Highly Effective Principals” kitabını seçkin bir kadro ile Türkçeye çevirdik. McEwan bu eserinde, Amerika’da görev yapan en başarılı 37 okul yöneticisi ile yaptığı görüşme, odak grup toplantısı, örnek olay analizi tekniğini kullanarak okul yöneticilerinin 10 özelliğini tanımlamış.
Elaine K. McEwan, etkili okul yöneticilerinin 10 özelliğini; iletişim uzmanı, eğitimci, vizyon sahibi, kolaylaştırıcı, değişim uzmanı, kültür mimarı, harekete geçirici, üretici, karakter mimarı ve katkıda bulunan şeklinde sıraladı. Bu özellikleri tek tek incelediğimizde Türkiye’de görev yapan okul yöneticilerine önemli ipuçları vermekte, yeni bakış açıları kazandırmakta, paradigma değişikliğine sebep olmaktadır.
McEwan, etkili okul yöneticilerinin 10 özelliğinin başına, iletişim uzmanlığı özelliğini yerleştirmiştir. Bir okul yöneticisinin bir eğitim-öğretim yılında binlerce kişi ile muhatap olduğunu, bu süreçte iletişim kurduğunu, o halde üst düzeyde iletişim becerisine sahip olması gerektiğini ileri sürmektedir. Eğer bir okul yöneticisi farklı yaş, farklı sosyo-ekonomik düzey ve farklı eğitim düzeyinden, farklı ırk ve inançtan insanla iletişim kuramıyorsa, onun için her gün okula gitmek ve okul yöneticiliği yapmak büyük bir eziyetten başka bir şey değildir. İletişimin özünde, açık ve dürüst yaklaşımı benimsemek yatar. Etkili iletişim, rol yapmadan, kendini oynamakla gerçekleşir. Bir insan ne kadar çaba sarf ederse etsin, her zaman rol yapamaz. Bir gün fabrika ayarlarına döner. Bu sebeple, rol yapmadan kendisini oynayan okul yöneticilerinin başarılı olma olasılığı daha fazladır. İletişim uzmanı olan okul yöneticileri; insanlarla ilgilenir, insanları dinler, empati kurar, kendisini ifade eder, olup biten her şeyi öğrenmeye çalışır, doğru soruları sorar, söylemek istediği ile kastettiği şey aynıdır, eleştiriye açık ve hedef kitleyle duygusal bağ kuran kişidir.
Etkili okul yöneticilerinin ikinci özelliği, eğitimci olmalarıdır. Okul yöneticileri birer öğretim lideridir. Andrews ve Soder (1987) yaptıkları araştırmada, okul yöneticileri ile öğretmenler arasındaki 18 farklı etkileşim türünü 4 farklı başlık altında incelediler. Bunlar; kaynak sağlayıcı olarak okul yöneticisi, öğretimsel kaynak olarak okul yöneticisi, iletişimci olarak okul yöneticisi ve erişilebilir olarak okul yöneticisi davranışlarıdır. Öğretmenler tarafından okul yöneticisinin öğretimsel lider olarak algılandığı okulların akademik başarısı, diğer okullara göre daha yüksek bulunmuştur. Başka bir anlatımla, okul yöneticisinin öğretimsel lider olduğu okulların akademik başarısı artmaktadır. Öğreticilik kavramının en çok yakıştığı mesleklerden birisi de öğretmenlikten sonra okul yöneticiliği gelmektedir. Eğitimci okul yöneticileri; herkesin öğrenebileceğine inanır, öğretmenlere destek sağlar, bilişsel uyumsuzluk yaratır, standartlar oluşturur, öğretime odaklaşır, öğrenmeye modellik eder, öğretmen liderliğini teşvik eder ve okulda öğrenme toplulukları oluşturur.
Etkili okul yöneticilerinin üçüncü özelliği, vizyon sahibi olmalarıdır. Collins’e (2001) göre, etkili bireyler kirpi konseptine sahiptir. Büyük bir fikre odaklanıp, bu fikri takip ederek sonuca ulaşırlar. Vizyon sahibi okul yöneticileri de, vizyona odaklaşır ve hedefe kilitlenirler. Başarılı okul yöneticileri, çalışanlarıyla birlikte vizyon belirler ve bu vizyonu tüm çalışanların içselleştirmesini sağlar. Etkisiz okul yöneticileri ise, yaşadıkları başarısızlıklar için bahane aramaya ve günü kurtarmaya çalışırlar. Vizyon sahibi okul yöneticileri; kirpiye benzer, kendilerini özel hisseder, olaylara yönelik öngörüleri vardır, görünmez olanı görürler, nerede önde olmaları gerektiğini bilirler ve ikna edici vizyonlara sahiptirler.
Etkili okul yöneticilerinin dördüncü özelliği kolaylaştırıcı olmalarıdır. Yönetim insanlara hayatı kolaylaştırabilme sanatıdır. Etkili yöneticiler öğrenme sürecinde öğrenciye, öğretme ve mesleğini icra etme sürecinde öğretmene, veliye hayatı kolaylaştıran kişilerdir. Kolaylaştırıcı okul yöneticileri; insanları birbirine bağlar ve liderler topluluğu oluşturur, insanların potansiyelini kullanır, “ben” yerine “biz” ifadesini kullanır, evrak işleriyle değil, insanlarla ilgilenir, duygusal banka hesabı oluşturur, çalışanların huzuru için çaba sarf eder, çeşitliliğe, farklılığa değer verir, “güç pastasını” paylaşır, pozitif durumlar üzerine durur, velileri sürece ortak eder ve öğrencilerle vakit geçirir.
Etkili okul yöneticilerinin beşinci özelliği değişim uzmanı olmalarıdır. Okulda değişim sürecinin çok önemli meydan okuyucuları vardır. Bu sebeple, eğitim kurumlarında dört başı mamur bir değişme kolay kolay gerçekleşmez. Öğretmenler genellikle değişim sürecine “çok gördük böylelerini. Bu da gelir geçer.” Algısıyla yaklaşırlar. Değişim uzmanları; değişim sürecinde yaşanacak kargaşa ve belirsizlikle başa çıkabilecek kapasiteye sahiptir. Değişim sürecine karşı çıkanları dışlamak yerine onlara saygı gösterip onları dinleme ve onları ikna etme yolunu tercih ederler. Değişim uzmanlarının en önemli özelliklerinden birisi geleceği görmeleri ve bu günden geleceği yönetmeye çalışmalarıdır. Diğer önemli özelliği durumsal yaklaşımı kullanmaları ve muhtaç oldukları gücün kendi içlerinde olduğunu bilmeleridir. Değişim uzmanları sonuca değil sürece önem verir ve kısa süreli başarılara odaklaşırlar, kaynak teminine ve uzman ekiplere güvenirler. Değişim uzmanları başkalarını değiştirmeden önce kendileri değiştirmeye ve güdüleyici olmaya, değişim sürecinin doğasını anlamaya çalışırlar.
Etkili okul yöneticilerinin altıncı özelliği kültür mimarı olmalarıdır. Veliler, öğretmenler ve öğrenciler okul koridorunda karşılaştıklarında kendilerine isimleriyle hitap eden bir okul yöneticisi ister. Onları selamlayan, kibar, yapıcı ve paylaşımcı özellikler gösteren okul yöneticileri ile çalışmak ve paylaşımda bulunmak her insanın hakkıdır. Okul yöneticisi okuldaki kültürün oluşturulmasında, yaşatılmasında ve geliştirilmesinde baş sorumlu olan kişidir. Okulları birbirinden ayıran ve farklılık yaratılmasında etkili olan önemli değişken okul kültürüdür. Kültür mimarı okul yöneticileri; kültürün gücünü anlar ve takdir eder. Kültürü zihninde canlandırabilir, tahayyül edebilir, kültürün temel değerlerinin geliştirilmesi için çalışır. Kültürel değerleri hedef kitleye doğru bir şekilde aktarır. Kültürü destekleyen kişileri teşvik eder, ödüllendirir. Kültür mimarı olan okul yöneticisi bireylerin tercih ettikleri kültürü inşa eder.
Etkili okul yöneticilerinin yedinci özelliği harekete geçirici olmalarıdır. Öğretmen, veli ve öğrencileri okulun amaçlarını gerçekleştirmeleri için harekete geçirmek, motive etmek ve hedefe ulaşmada paydaş olmak önemlidir. Başarılı okul yöneticilerinin başarı sırlarından birisi de motive edebilme kapasiteleridir. Harekete geçirici okul yöneticisi; insanları harekete geçirir. Girişimcidir. Başkasının söz söylemesini beklemeden harekete geçerler ve risk alırlar. Harekete geçiriciler fırsatları değerlendirirler. Makro yönetime yönelir ve insanları sürekli şaşırtırlar. Harekete geçirici okul yöneticilerinin en bariz özelliği coşkulu olmaları ve bitip tükenmeyen bir enerjiye sahip olmalarıdır.
Etkili okul yöneticilerinin sekizinci özelliği üretici olmalarıdır. Okul yöneticilerinin, okulda kırtasiye işleriyle uğraşması, demirbaş eşyayı sayması, desimal dosya sistemini oluşturmayı biliyor olması artık “aktivite” olarak sayılmamaktadır. Üreticilik, sorumluluklar, başarı, işi farklı yapma ve sürekli performans artırmak başat değer olarak kabul edilmektedir. Üretici okul yöneticileri; asıl önemli olanın başarı olduğuna inanırlar ve yoğun olmayı başarı ile karıştırmazlar. Üretici okul yöneticileri verileri temel alır, her öğrenciyi bireysel olarak inceler ve izler, akademik alan odaklıdır ve karar süreçlerin de araştırmaları esas alırlar. Üretici okul yöneticileri, öğretmenlerine sorumluluk verir.
Etkili okul yöneticilerinin dokuzuncu özelliği karakter mimarı olmalarıdır. Bireylerin hem okul içi hem de okul dışı davranışları ile karakter eğitimi arasında sıkı bir ilişki vardır. Temel ahlâkî değerleri okulda öğrenememiş bireyler, yaşam alanlarını tehdit ederler. Karakter mimarı olan okul yöneticileri; okulda etik değerlerin, ahlaki davranışların yerleşmesine, değer haline dönüşmesine özen gösterir. Karakter mimarı olan okul yöneticileri; önce insandır ve insanî özellikler gösterirler. En önemli diğer özellikleri güvenilir olmalarıdır. Karakter bütünlüğüne sahip olmaları, özgün davranışlar sergilemeleri, saygılı ve cömert olmaları, alçak gönüllü davranışlara sahip olmaları, ayırt edici özellikleri arasındadır. Karakter mimarı olan okul yöneticileri, kendileri gibi karakterli kişileri okula alır, takım kurar. Davranışlarında tutarlıdır ve örnek davranışlar sergiler. Ayrıca öğrencilerin de temel değerleri kazanmalarına, etik davranışlar sergilemelerine özen gösterirler.
Etkili okul yöneticilerinin onuncu özelliği katkıda bulunan olmalarıdır. Katkıda bulunan okul yöneticisi aynı zamanda hizmetkâr liderlik özelliklerinin yanı sıra ortak bir yol, strateji ve yaşam alanı oluşturan kişi olma özelliğine sahip olmalarıdır. Katkıda bulunan okul yöneticileri; hedef kitleye hizmet ederek onları yönlendirir. Katkıda bulunan okul yöneticileri kendilerini bilir, derinlemesine düşünür ve astlarını korurlar. Ayrıca katkıda bulunan okul yöneticilerinin hedefe ulaşmada güçlü arzuları, kesin inançları ve savaşçı özellikleri vardır.
Sonuç olarak; Elaine K. McEwan’ın etkili okul yöneticilerinin 10 özelliği başlığı altında tanımladığı bu özelliklerin dışında başka özelliklerin de olduğu ileri sürülebilir. Bu 10 özellik, etkili okul yöneticilerinin başarı kodları olarak ele alınmalıdır. Etkili iletişim ile başlayıp, katkıda bulunan özelliklere kadar sıralanan bu 10 özellik, okul yöneticisinin kişisel özelliği, toplumun kültürel dinamikleri, çevre ve hedef kitleye göre bazı değişiklikler gösterse de, özünde benzer davranışlarla tanımlanabilir. Burada kültürlerin düşük ya da yüksek bağlamlı olması, davranış örüntülerinin, değerlerin farklılaşmasında etkili olabilir. Ancak, her kültür kendi dinamiğini yarattığı için, kültürel özellikleri göz ardı etmeden değerlendirme yapmak önemlidir. Mesleğinde başarılı olmak isteyen okul yöneticileri, hedef kitleyi etkileyecek kültürel kodları saptaması, bu kültürel kodları etkili olarak yerine getirecek tutum ve davranışları kazanması gerekir. Her kültürde geçerli olan dinamiklerin başında; iletişim, etik liderlik ve hizmetkâr liderlik gelmektedir. Etkili okul yönetiminde ekosistemi düzenlemek ve bu eko sistemin dinamiklerini diğer özelliklerle ele almak, iç içe etkinlikler dizisi olarak işe koşmak başarılı olmak için doğru bir strateji olarak ele alınabilir.
Kaynaklar
Andrews , R. ve Soder, R. (1987). Principal leadership and student achievement. Educational leadership. 44(6)9-11
Collins, J. (2001). Good to great: why some companies maket he leap and others don’t. New York: Harper Business.
McEwan, E. K. (2018). Etkili okul yöneticilerinin 10 özelliği. (Çev ed. Necati Cemaloğlu). Ankara: Pegem yayınları.
