Son yıllarda otomobiller dijitalleşti, konfor ve güvenlik donanımları arttı. Ancak çip krizi ve tedarik sorunu nedeniyle otomobiller eskisi gibi düşük aksesuarlı üretiliyor. Pandemi ile birlikte ortaya çıkan çip krizi ve tedarik sorunu aksesuarsız otomobil döneminin başlamasına yol açtı. Son dönemde bazı markalar parça sıkıntısı nedeniyle birçok konfor ve güvenlik donanımını standart aksesuar olmaktan çıkarıp isteğe bağlı olarak sunmaya başladı. Dijital gösterge yerini analog göstergeye, dokunmatik multimedya ekran yerini düğme ile kontrol edilebilen ekrana bıraktı. Yani otomobilde en az beş yıl öncesine dönüldü. GİRİŞ SEVİYESİ İSTENİYOR Çip krizinin yol açtığı olumsuz etkiler Türkiye'de de derinden yaşanıyor. Son iki yıldır Türkiye'de satılan otomobillerde aksesuar seviyesi geriledi. Cam tavan, deri koltuk, şerit takip sistemi, kör nokta uyarısı gibi konfor ve güvenlik donanımları otomobillerden çıkarılmaya başlandı. Daha önce standart olan donanımlar isteğe bağlı olarak getirilmeye başlandı. Bunun en önemli nedeni ÖTV matrahına göre vergilendirme uygulaması. 1.000 TL'lik bir fark bile otomobilin ÖTV matrahını etkiliyor ve bir üst dilime çıkarıyor. Dolayısıyla otomobilin anahtar teslim satış fiyatını yükseltiyor. Bu yüzden firmalar modellerinin alt dilimdeki ÖTV matrahına girmesi için çabalıyor. Otomobillerini daha az aksesuarla getiriyorlar. Ayrıca satın alma gücü eriyen tüketiciler de aksesuar talebinden vazgeçti. Giriş seviyesi denilen düşük donanımlı versiyonları tercih etmeye başladı. Çıplak tabir edilen modellere yöneldi. Oysa sis farı, deri koltuk, cam tavan düne kadar Türk tüketiciler için 'olmazsa olmaz' aksesuarlar arasında yer alıyordu. SAVAŞ TEDARİK SIKINTISINI DERİNLEŞTİRDİ Rusya'nın Ukrayna'yı işgal etmesiyle başlayan savaş tedarik sıkıntısının derinleşmesine neden oldu. Otomotiv sektörünün önemli hammadde ve komponent üreticisi olan iki ülkede tedarikin durması otomobil fabrikalarında üretimi aksattı. Sabah/Ufuk Sandık ARAÇ FİYATLARI GELİŞMELERDEN NASIL ETKİLENECEK? Rusya-Ukrayna savaşı bir ayı geride bırakırken, küresel otomotiv üretimindeki tedarik krizi de gittikçe büyüyor. Covid-19 nedeniyle tüm dünyada etkisi sürdüren çip krizinin ardından Rusya- Ukrayna savaşı başka krizleri de tetikledi. Peki bu durum araç fiyatlarını nasıl etkiler? Küresel araç üretiminde 5 milyon adetlik kayıp beklenirken, Türkiye’de de markalar satış hedeflerini düşürmeye başladı. Peki bu konuyla ilgili sektör ne diyor? "PİYASA RAHATLAYACAK DERKEN..." Motorlu Araç Satıcıları Federasyonu (MASFED) Genel Başkanı Aydın Erkoç konuyla ilgili milliyet.com.tr'ye yaptığı açıklamada şu ifadeleri kullandı: "Covid- 19 hastalığı bitti. Piyasalar rahatlar derken, dünyada bazı madenler birtakım insanların elinde, bunların içinde Rusya’da var. Bunlar da ister istemez üretilen otomobil piyasası için bir handikap oluşturuyor. "ARZ TALEBİ KARŞILAMAYINCA FİYATLAR YÜKSELDİ" Dünya genelinde zaten bütün emtialarda yükseliş var. Bir taraftan da ülkelerin savaşa girmesi, üretilen otomobillerin madenlerinde problem yaşaması, çip krizi bitti derken sorunun devam etmesine neden oldu. Bunlar da ister istemez dünyadaki fiyatların yükselmesinde etkili oluyor. Arz talebi karşılayamıyor böyle olunca fiyatlarda yükselme oluyor. ARAÇ FİYATLARINDA DÜŞÜŞ OLUR MU? Dış dünyada tüm bu olaylar yaşanırken Türkiye’de araç fiyatlarında düşüş olmaz. Bu da aynı zamanda ikinci el otomobil fiyatlarının yükselmesine neden oluyor. Yaz mevsimi geliyor. İnsanlar biraz bunalmış durumda herkes yazlığına gidecek, tatiline gidecek. ister istemez araç satandan ziyade alanlar olur. Bu da fiyatların yükselmesinde etkili oluyor. OTOMOTİV DEVLERİNİN ARAÇ SATIŞ HEDEFLERİ NEDEN DÜŞÜYOR? Hedeflerin düşme sebeplerinden birisi de yeterince araç gelmemesidir. Tedarikteki sıkıntı üretimdeki sıkıntı satışı da etkiliyor. ARAÇ PAZARINDA HEDEFLER BU YIL YAKALANIR MI? Eğer ki savaş bitirilirse yakalanır, savaş devam ederse geçen seneyi yakalayamayız bunun etkisi çok fazladır. Maalesef dünyada bütün fiyatlarda yükselme var bunu sadece otomobil olarak düşünmeyin emtia fiyatlarında yükselme var. Bu üretimde kaynaklanan bir artıştır bu durum da haliyle otomobil fiyatlarına yansıyor." BİR AYDA YÜZDE 5 ZAM Pandemi ile başlayan çip krizinin ardından Ukrayna-Rusya savaşının etkileriyle baş etmeye çalışan otomotiv sektörünü daha da zor günler bekliyor. Küresel otomotiv üretimindeki tedarik krizi büyürken sektör temsilcileri sıfır ve ikinci el araba almak isteyen vatandaşlar için kötü bir haber verdi. Küresel araç üretiminde 5 milyon adetlik kayıp beklenirken, Türkiye’de de markalar satış hedeflerini düşürmeye başladı. Dünya Gazetesi’nden Aysel Yücele konuşan Otomotiv Distribütörleri Derneği (ODD) Genel Koordinatörü Hayri Erce, savaş nedeniyle 2022’ye bakışla ilgili bütün denklemin değiştiğini ifade ederek, “2022’nin başında pandeminin biteceğini, çip krizinden kaynaklı arz sorunun her çeyrekte biraz daha azalarak yılsonunda tamamen çözüleceğini öngörüyorduk. 2022’de pazarda belirleyici unsurun kur olacağını düşünüyorduk. Ancak, Rusya-Ukrayna savaşı yeni bir parametre olarak denkleme girdi. Savaşın birçok hammaddede tedarik krizi yaratması ve ekonomik büyümeyi aşağı çekiyor olması gibi nedenlerle 2022 zor geçecek” dedi. "GİDEREK TALEBİN ZORLANDIĞI BİR İÇ PAZAR YAŞAYACAĞIZ" “Yılsonunda iç pazar satışlarında geçen yılı yakalarsak çok büyük başarı olacak” diyen Hayri Erce, giderek talebin zorlandığı bir iç pazar yaşanacağına dikkat çekti. Erce, “Arz sıkıntısı giderek kendini daha fazla hissettiriyor. Talep tarafı ise hala canlı. Çünkü kurda yukarı yönlü riskler olduğu için insanlar bir şekilde parasını korumak istiyor. Otomobil bir yatırım aracı olarak görülüyor. Diğer yandan filo satışlarında da hareketlilik sürüyor. Ancak savaş uzarsa hem iç pazar hem ihracatı olumsuz etkileyecek. Giderek talebin zorlandığı bir iç pazar yaşayacağız. Çünkü geçen yıl talep canlıydı, arz problemi vardı. Şimdi bu arz problemi devam edecek, talepte kırılmalar göreceğiz" diye konuştu. ARAÇ BULMAK DAHA DA ZORLAŞABİLİR Gülan Otomotiv Yönetim Kurulu Başkanı Alp Gülan da pazarda iç pazarda arz sorununun giderek büyüdüğüne dikkat çekerek, “Satışlarda bulunabilirlik yine çok öne çıkmaya başladı. Alternatif çözümler yaratılmaya çalışılıyor ama genel olarak çip ve kablo tedarikindeki sıkıntıların artacağı yanı sıra hammadde fiyatlarındaki rekor fiyat artışlarının da sektörü zorlayacağı bir yıl olacak” dedi. FİYATLAR YÜKSELİYOR Rusya-Ukrayna savaşı paladyum, nikel, çelik gibi bazı hammaddelerde rekor fiyat artışlarına neden olmuştu. Yine lojistik maliyetleri de arttı. Otomotiv üreticileri artan üretim maliyetlerini fiyatlara yansıtmaya başladı. Bayilerden alınan bilgiye göre, Tofaş ve Renault mart ayında zam yapan markalar arasında. Otomotiv veri analiz şirketi Cardata’nın verilerine göre de 25 Şubat- 25 Mart arasında A, B ve C segmenti otomobillerde fiyatlar ortalama yüzde 5 arttı. Sektör temsilcileri, otomobil fiyatlarındaki artışın kademeli olarak devam edeceğini belirtiyor. İKİNCİ EL ARAÇ FİYATLARI Otoshops Genel Müdürü Melih Mutlu, ikinci el pazarındaki fiyat artışı ve arz sorununa dikkat çekerek, piyasadaki son gelişmeleri özetledi: "İkinci elde talep ocak ve şubat ayına göre arttı. Tüketicilerin daha düşük yakıt tüketimi olan araçlara yöneldiği bir dönemdeyiz. Özellikle ikinci el hibrit araç talebinde artış var. Sıfır araç bulunurluğu halen çok düşük seviyede. Savaşı nedeniyle ortaya çıkan tedarik sorunlarının artarak devam edeceğini düşünüyoruz. Yeni araç fiyatları düzenli olarak artmaya devam ediyor. Bu sebeple ikinci el araçların fiyatlarında da doğru orantılı artışlar gerçekleşiyor. Ocak-Mart döneminde ortalama yüzde 8 artış olduğunu söyleyebiliriz. Nisan ayı ile birlikte pazarın daha da hareketlenmesi bekleniyor. Ancak sıfır araç satışlarının düşük olması nedeniyle ikinci el araçlarında arzında azalma yaşanıyor." TÜM ÜLKELER İÇİN ALARM ZİLLERİ ÇALDI Ev aletlerinden araç içi elektronik sistemlere, savunma sanayiinden giyilebilir teknolojilere kadar her alanda büyük önem taşıyan çipler yarı iletken olarak da adlandırılırlar. Kendisi küçük ancak önemi büyük olan çip sektöründe Çin enteresan bir şekilde en büyük üreticiler arasında değil, en büyük tüketici konumunda bulunuyor. Çip üretimi ABD ve Uzak Doğulu firmaların tekelinde bulunuyor. Ancak Çin hem büyük bir tüketici hem de çiplerin hammaddesi olan silisyumun en büyük üreticisi. Son aylara damgasını vuran Çip Krizi otomotiv sektörünü etkilemeye ve üretim bantlarını teker teker durdurmaya başlayınca çip ithal eden tüm ülkeler için alarm zilleri çaldı. ABD merkezli çip üreticisi GlobalFoundries artan talebi karşılamak için yeni yatırımlar planlamasına rağmen, üretimin talebe en erken 2022’de yetişebileceğini duyurdu. Pandemi başında çip sektörünün önümüzdeki beş yıl boyunca yüzde 5 büyüyeceği bekleniyordu ancak şu an beklentiler revize edildi ve yüzde 10 büyüme öngörülüyor. Çip krizinin dünyadaki otomobil üretimini 2021 yılının ilk yarısında 2-4 milyon arasında düşürmesi bekleniyor. KOVİD-19 SÜRECİ SEKTÖRÜ NASIL ETKİLEDİ? Salgın döneminde insanların evlere kapanması, eğitim, iş ve eğlence faaliyetlerini evden yapması bilgisayarlar, akıllı cihazlar, tablet ve oyun konsollarının kullanımını artırdı. Ayrıca pek çok şirket, çalışanlarının evden çalışması için uzaktan çalışma sistemleri geliştirmeye veya mevcut altyapıyı iyileştirmeye yöneldi. Eğitimde de teknolojinin kullanılması bu cihazlara olan talebi çok daha yukarılara taşıdı ve tüketici elektroniği olarak adlandırdığımız sektöre olan talep arttı. Tüketici elektroniği sektörünün bir girdisi olan çiplere talep de böylece artmış oldu. Bunlara ek olarak telekomünikasyon şirketlerinin geniş bant altyapısı yatırımlarının artması da yarı iletkenlere olan talebi artırdı. Küresel çip tedarikinde yaşanan kıtlık pek çok otomobil üreticisinin kısa dönemli olarak üretimi durdurmasına neden oldu. Türkiye’de Oyak Renault 15-22 Mart, Tofaş 19 Mart-5 Nisan, Ford Otomotiv de 3-9 Nisan tarihleri arasında üretime ara vereceğini duyurdu. Görünen o ki çip tedarikinde yaşanan sorun devam ederse üretimi durduran sadece otomotiv sektörü olmayacak, çipleri kullanan tüketici elektroniği gibi diğer endüstriler de üretime ara vermek zorunda kalacak. Avrupa gibi otomotiv sektöründen geçinen ülkeler veya Türkiye gibi otomotiv ile ciddi istihdam sağlayan ve ihracat yapan ülkeler için yaşanan çip krizi bir hayli kritik. Ayrıca çip tedariki bugünden yarına çözüm bulunacak bir sorun da değil. Hem karmaşık üretim yapısı hem de hammaddesinden başlayarak üretiminin zaman alıyor olması çipler konusunda ilerleyen günlerde yeni sorunlar yaşanmasına sebep olabilir. 2021 yılı boyunca çiplerde tedarik sorununun devam etmesi öngörülüyor. Üretilen ama kıt miktarda olan çipleri kimin alacağı konusunda tüketici elektroniği devleri ile otomotiv devleri arasında ve hatta ülkeler arasında münakaşalar çıkabilir. ÇİP KRİZİNİN ALTINDA YATAN NEDENLER Çip tedarikinde yaşanan sıkıntı çoğunlukla otomotiv ve tüketici elektroniği sektörlerinde değişen arz ve talep dengesi ile açıklanıyor. Pandemi sırasında üretim bantlarını durduran otomotiv sektörünün bir girdi olarak kullandığı çipler tüketici elektroniği sektörüne kaydı. Ancak beklenenden hızlı bir toparlanma ile üretime geri dönen otomotiv sektörü kısa bir süre sonra çip bulamamaya başladı. Çünkü kendilerinin çip sektöründe açtığı boşluğu tüketici elektroniği doldurmuş ve çipleri en çok bu üreticiler almaya başlamıştı. Çip üretimindeki en önemli hammadde olan silisyum yarı metal olarak yeryüzünde çok yaygın ve 2020 yılında dünyada üretilen sekiz milyon tonun beş tonu Çin’de üretildi. Danışmanlık şirketi Sinolytics’in yöneticisi Jost Wübbeke’ye göre çip krizinin asıl başladığı yer burası. Son derece yüksek enerji harcayarak eritilmesi gereken bu metal, Çin’de yaşanan Kuraklık ve akabinde hidroelektrik santrallerinde yaşanan birtakım sorunlar ve artan elektrik fiyatları nedeniyle eritilemedi. Yani öncelikle çiplerin hammadde üretiminde belirgin bir aksama oldu. Avrupa basınına göre küresel çip piyasasında yaşanan kıtlığın bir diğer nedeni de ABD hükümetinin ticari yaptırımları. Bilindiği gibi Trump yönetimi Huawei’ye yönelik yaptırımlarını sıkılaştırmış, Çinli teknoloji şirketi Huawei de yaptırımlar Eylül ayında yürürlüğe girmeden önce en büyük çip üreticisi Tayvanlı TSMC ve diğer Tayvanlı üreticilerden yeterli sayıda çipi güvence altına almak için büyük siparişler vermişti. Ancak bu arada Tayvanlı çip üreticileri pandemi nedeniyle dizüstü bilgisayarlar, oyun konsolları ve akıllı telefonların artan talebine binaen elektronik sektörünün siparişlerini yetiştirmekle meşguldü. Yani Tayvanlı üreticiler bir anda çok yüksek siparişleri karşılamak zorunda kaldılar. Bir de bunun üzerine salgın önlemlerinden sonra beklenenden hızlı bir şekilde sahalara geri dönen ve üretime başlayan otomotiv sektörü tekrar çip siparişine başlayınca zaten tam kapasite çalışan çip üreticileri bu talebi karşılayamaz oldular. Tüketici elektroniği çip talebinde o kadar ileri gitti ki Apple tek başına tüm otomotiv endüstrisi kadar çok çip istemeye başladı. Çipler yükte de pahada da hafif varlıklar olduğu için küçük fabrikalarda ve küçük ölçekte üretilmeleri kârlı değil. Bu nedenle çip üretiminde ölçek ekonomisi geçerlidir; yani çok büyük miktarlarda ürettikçe maliyet düşer ve üretici sürümden kazanır. Bu piyasada küçük üreticilerin şansı yoktur çünkü artan siparişleri sadece dev firmalar karşılayabilir. Çip üreticisi Infineon’un CEO’su Reinhard Ploss’a göre çipler küçük boyutlu olmasına rağmen yığınlanma özellikleri yoktur ve çiplerin bir son kullanma tarihi vardır. Bu nedenle çiplerin müşteriye zamanında teslim edilebilmesi için evvela siparişin doğru zamanda verilmesi gerekir. KÜRESEL ÇİP PAZARI BÜYÜYOR Yaşanan çip krizinin ardından büyük çip üreticileri olan Intel, Samsung ve TSMC kapasitelerini artırmak için yeni yatırımlar planladıklarını açıkladılar. Çip konusunda en büyük tüketici olan Çin’in üreticiler arasında görünmemesi ilginç ve Çin bu dışa bağımlılıktan kurtulmak istiyor. 25 Şubat 2021 tarihinde ABD Başkanı Joe Biden, yüksek kapasiteli batarya, ilaç, kritik mineraller ve yarı iletkenlerin tedarik zincirini güçlendirerek imalatı artırmayı hedefleyen yeni bir kararname imzaladı. Bir yandan ülkeler çip krizini atlatmak için önlemler üzerinde düşünürken diğer yandan Amazon ve Microsoft gibi firmalar da kendi yarı iletkenlerini geliştirme planları yapıyor. Şu an çip endüstrisinin en büyük müşterisi olan Apple, en büyük çip üreticilerinden biri olmaya hazırlanıyor. Çip piyasasında her ne kadar serbest bir piyasadan bahsediyor olsak da ürün kıtlaşınca karaborsa ve kaba kuvvetin devreye girmesi kaçınılmaz olabilir. Günümüzün kaba kuvveti ise yumruk değil, yaptırım gücüdür. Almanya’nın otomotiv devleri, Çinli teknoloji firmaları ve ABD’nin Apple’ı arasında çıkabilecek bir çip kavgasının sosyo-ekonomik ve ticari sonuçları tüm dünyayı bir şekilde etkisi altına alacaktır. Pandemi başında Avrupa ülkeleri girdiler ve üretim süreçleri açısından çok basit sayılabilecek maske tedarikinde bile çok sıkıntı çektiler. Süveyş kanalının tıkanması ile küresel tedarik konusunun ne kadar kırılgan olduğunu tüm dünya tekrar gördü. Otomotiv ve elektronik sektörlerinde üretimin aksamadan devam edebilmesi ve tedarik zincirinde yaşanan kırılmaların olmaması için en doğrusu, yükte de pahada da hafif olan ama üretimde başat rol oynayan bu küçük maddeyi kendi kendine üretmek ya da en azından kolayca temin edilebilecek bir tedarik zincirini yakın coğrafyada güvence altına almaktır. Dijital dönüşüm, elektrikli otomobiller ve otonom cihazlarla şekillenecek olan yeni dönemde yerli yazılım, pil üretimi ve çip gibi stratejik öneme sahip bileşenler yerli ve milli teknoloji için olmazsa olmaz unsurlar. Bu konu hem yatırım hem de üretim süreci olarak uzun vadeli bir vizyon gerektiriyor. Sanayide dijital dönüşüm konusunda çok ileride olan Avrupa bile şu an çip üretemiyor olmanın sıkıntısını yaşıyor. Görünen o ki küresel rekabete bir aktör daha eklendi: Küçücük çipler. Türk-Alman Üniversitesi’nde İktisat Bölümü Başkanı olan Prof. Dr. Elif Nuroğlu, uluslararası iktisat, yerçekimi modeli, ampirik uluslararası ticaret, ekonometrik modellemeler, ampirik makroekonomi, yapay sinir ağları ve fuzzy yaklaşımlar alanlarında çalışmaktadır