“Her fabrika bir kaledir.” diyen Gâzi Mustafa Kemal Atatürk, Kurtuluş Savaşı zaferle sonuçlanır sonuçlanmaz yurt genelinde iktisadî (economic) kalkınma hamlesi başlatmıştır. Daha Kurtuluş Savaşı’nın dumanı tüterken İzmir İktisat Kongresi’ni toplayan Atatürk iktisadî bağımsızlığı her şeyin üstünde tutmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında ardı ardına açılan fabrikalar sayesinde 1929-1938 yılları arasında ağır sanayi üretimimiz % 152 artarken, toplam (brüt) sanayi üretimimiz ise % 80 oranında artış göstermiştir.

Bu yıllarda Türkiye’nin demir üretimi 0’dan 180 bin tona çıkmış, kömürde % 100, kromda % 600, diğer maden türlerinde % 200 artış gerçekleşmiştir. 1926’da başlayan şeker üretimimiz 1927-30 arasında 5.162 tondan 95.192 tona çıkmış ve toplamda % 200’lük bir artış gerçekleşmiştir. Yine 1924-1929 yılları arasında pamuk ürünleri üretimimiz 70 tondan 3.773 tona, yün üretimimiz 400 tondan 763 tona, ipek üretimimiz 2 tondan 31 tona yükselmiştir. Buna bağlı olarak tekstil sektörü ülke ihtiyacının % 80’ini karşılayacak duruma gelmiştir. Bir örnek verecek olursak 1927’de 51.000.000 Türk Lirası olan dış alım (ithalat) 1939’a gelindiğinde 11.900.000 Türk Lirası’na gerilemiştir.

1926’da uçak fabrikası kurup, 1935’te üretilen uçakları dışarıya satan (ihracat) hatta 1934’te biyo-yakıt üreten bir ülke düşünün. Dünyanın parlayan yıldızı bir ülke… Ve bu mucizenin mimarı liberalizm (ileriki aşaması kapitalizm) ve sosyalizm (ileriki aşaması komünizm) gibi dünyada genel kabul gören iki küresel (global) iktisat kuramı yerine Türkiye’ye özgü “devletçilik” kuramını uygulayan Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’tür. “İstikbal göklerdedir.” diyen Atatürk döneminde ikisi kamuya, biri özel sektöre ait olmak üzere üç uçak fabrikası kurulur ve sadece Kayseri’deki fabrikada 1938’e kadar 176 uçak üretilir. Türkiye bu dönemde uçak sanayisi olan dünyadaki 10 ülkeden biridir. Yine ilk Türk denizaltısı da bu dönemin eseridir. Sonrasında adları bizzat Atatürk tarafından verilen “ay” serisi dört adet denizaltı…

1924-1936 arasındaki 13 yılda devlet bütçesi ilki 1929 yılında olmak üzere 9 yıl bütçe fazlası vermiş, 2 yıl denk bütçe gelmiştir. Sadece iki yıl; aşar vergisinin kaldırıldığı 1925 yılı ile dünya genelinde hissedilen iktisadî buhran nedeniyle 1931’de açık verilmiştir. 1938’e gelindiğinde devletin Osmanlı’dan kalan Duyun-i Umumiye borçları dışında hiç borcu bulunmamaktadır. Yine bu dönemde çağdaş (modern) toplumun gereği olan toplu taşımaya öncelik verilmiş 3.186 km’lik demiryolu ana hattı döşenmiştir. Bir bu kadar da yabancı şirketlerden alınıp, kamulaştırılan demiryolu hattı söz konusudur. Toplu taşıma hizmetleri konusunda oldukça iddialı olan 20 yıllık AKP iktidarında bile bu başarı yakalanamamıştır. 2002-2012 arası 10 yıllık süreçte döşenen demiryolu hattı 1.085 km’dir misal. Çarpıcı bir bilgi daha; 1923-1946 arasında bir yılda yapılan demiryolu uzunluğu 128 km, 1946-2003 arasında yılda 11 km ve 2003’ten sonraki AKP iktidarının ilk 10 yılında bu oran yıllık ortalama 107 km olarak kayda geçmiştir. Ve bu bilgi ulaştırma bakanı ve cumhuriyetin son başbakanı olarak tarihe geçen Binali Yıldırım’a aittir. (Bu tarihten sonra herhangi bir bilgi paylaşımı olmamıştır.)

Gelelim bir devletin iktisadî yapısının sağlamlığını gösteren en önemli veriye… “Özellikle 1932’den itibaren artmaya başlayan ve 13 yılda % 1400’lerle ifade edilecek bir rezerve erişen altın stoku da cabası… Bu dönemde 14.5 ton olan altın stoku, 210.8 tona; döviz rezervi ise 320 milyon dolara çıkmıştır.” (1)

Atatürk döneminde hiç dış destek (hibe ve/veya borç/credit) almadan ve neredeyse 0 enflasyonla ortalama % 6 büyüyen Türkiye ekonomisinde, 1938’den günümüze kadar gelen süreçte dış destekler (hibe, borç vb.), özelleştirmeler, yüksek enflasyon rakamları ve dahi % 4’ü bile bulmayan bir yıllık büyüme ortalaması söz konusudur. Cumhuriyet tarihinde yıllık büyüme oranları 13 kez çift haneli rakamları görmüş ve bunların da 7’si Atatürk döneminde gerçekleşmiştir. Dahası Atatürk sonrası dönemde 21 kez iktisadî buhran (economic crises) yaşayan Türkiye özellikle 1946-1962 yılları arasında sürekli dış ticaret açığı vermiştir. “Amerika ile 1946 yılında imzalanan Marshall Anlaşması; 7 Eylül 1946’da, -Cumhuriyet döneminde- ilk defa kur ayarının düşürülmesi (devaluation) sonucu doların 1.30 TL’den, 2.80 TL’ye çıkması; 1956 yılında ikinci defa kur ayarının düşürülmesi sonucu dolar 2.80 TL iken, neredeyse 5.50 TL’yi bulması gibi düzenlemeleri 4 Ağustos 1958’deki oldukça ağır kur ayarı düşürme izler. 1 Amerikan Doları’na, 9 Türk Lirası değer biçilmiştir.” (2) 1960’lı-1970’li yıllar Türkiye iktisadının tamamen dışa bağımlı hale geldiği yıllardır. 1980’lerde Özal’ın “serbest piyasa ekonomisi” dediği yeni liberal (neo-liberalist) iktisat kuramı devreye sokulmuştur. 2002’nin sonlarında başlayan 20 yıllık İslâmcı AKP hükümetleri döneminde ise dış borçlanmaya ve hizmet sektörüne (daha doğrusu inşaat sektörüne) dayalı bir iktisadî kalkınma modeli uygulanmış; fabrikalar, limanlar, madenler… diye giden özelleştirme furyası dikkat çekmiştir. “1979-1990 yılları arasında 14.446 milyar dolar cari açık; 1991-2002 yılları arasında 17.651 milyar dolar cari açık; 2003-2014 yılları arasında 444.909 milyar dolar cari açık” (3) oluşmuştur. AKP iktidarının 1 ABD Doları’nı 1.60 TL’den, çeyrek altını 28.00 TL’den, benzinin litresini 1.60 TL’den ve yine 2002 yılı sonunda 124.9 milyar dolar olarak devraldığı Türkiye’nin toplam dış borcunu 2021 sonu itibariyle hangi seviyeye getirdiğini az çok biliyorsunuzdur. Biz yine de ülkenin toplam dış borcunun 446 milyar dolara çıktığının ve bunun 210 milyar dolarının kamuya (yani devlete) ait olduğunun altını çizelim.

İlk dış borcu 1854’te Kırım Savaşı sırasında alan, 1875’te dış borcu bütçenin % 25’ini bulunca borç ödemelerini durduran (moratorium), 1881’de Duyûn-i Umûmiye dayatmasını kabul etmek zorunda kalan, 1854’ten 1923’e kadar tam 41 kere borç (credit) anlaşması imzalayan Osmanlı’dan, Cumhuriyet Türkiyesine 4 adet kamu fabrikası kalmıştır. Bunlar da şunlardır: 1. Hereke İpek Dokuma Fabrikası 2. Feshane Yün İplik Fabrikası 3. Bakırköy Bez Fabrikası 4. Beykoz Deri Fabrikası.. Osmanlı’dan miras kalan borçların son taksiti ise tam 100 yıl sonra, 1954’te ödenmiştir.

29 Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan ATATÜRK’ün 10 Kasım 1938’de sonsuzluğa yürümesine kadar geçen süredeki yatırımlar:
1923
1. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu kuruldu.
1924
2. Gölcük’te ilk tersane ünitesi kuruldu.
3. Devlet Demiryolları kuruldu.
4. İstanbul – Ankara arasında ilk yolcu uçağı seferi yapıldı.

5. Türkiye İş Bankası kuruldu. (İş Bankası özel bir bankadır, devlet bankası değildir.)
6. İlk planlı şehir olarak tanzim edildi.
7. Türkiye Tütüncüler Bankası kuruldu.
8. İlk milli sigorta Anadolu Sigorta faaliyete geçti.
9. Bursa’da Karacabey Harası kuruldu.
10. İstanbul’da Liman İşleri inhisarı kuruldu.
11. 1920’de Atatürk tarafından kurulan Anadolu Ajansı, Anonim Şirkete dönüştürüldü.
12. Gâzi Orman Çiftliği kurulmaya başlandı.
1925
13. Eskişehir Cer Atölyelerinde demiryolu malzemesi üretecek birimler hizmete girdi.
14. Adana Mensucat Fabrikası üretime başladı.
15. Türkiye’nin ilk betonarme köprüsü Menderes Nehri üzerine yapıldı.
16. İlk Cumhuriyet altını basıldı.
17. Tayyare Cemiyeti’nin katkılarıyla Ankara’da Türk yapımı ilk planör uçuruldu.
18. Şeker Fabrikaları kurulmasına ilişkin kanun kabul edildi.
1926
19. Demir Çelik Sanayii’nin kurulmasına ilişkin kanun yayımlandı.
20. Türk Telsiz Telefon Şirketi kuruldu.
21. Eskişehir Uçak Bakım İşletmesi açıldı.
22. Yabancı gemilere tanınan ayrıcalıkları kaldıran Kabotaj Kanunu yürürlüğe girdi.
23. İlk şeker fabrikası Alpullu Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.,
24. Ankara otomatik telefonu işletmeye açıldı.
25. İstanbul’da inşaat demiri üreten ilk haddehane açıldı.
26. Tarım Satış Kooperatifleri ve Birlikleri kuruldu.
27. Kayseri Uçak ve Motor Fabrikası açıldı. (1950’li yıllarda Adnan Menderes hükümetince kapatılana kadar bu fabrikada toplam 112 savaş uçağı üretildi.)
28. Bakırköy Çimento Fabrikası kuruldu.
29. Uşak Şeker Fabrikası işletmeye açıldı.
1927
30. Teşviki Sanayi Kanunu kabul edildi.
31. Bünyan Dokuma Fabrikası hizmete girdi.
32. Ankara – Kayseri demiryolu açıldı.
33. Samsun – Havza – Amasya demiryolları açıldı.
34. Bursa Dokumacılık Fabrikası açıldı.
35. İlk basketbol ligi düzenlendi.
1928
36. Anadolu Demiryolu Şirketi yabancılardan satın alındı.
37. Haydarpaşa-Eskişehir-Konya ve Yenice-Mersin Demiryolları yabancılardan satın alındı.
38. Ankara Çimento Fabrikası açıldı.
39. Ankara Numune Hastanesi açıldı.
40. Refik Saydam Hıfzıssıhha Enstitüsü kuruldu.
41. İstanbul Bomonti’de Türk Mensucat Fabrikası hizmete girdi.
42. Amasya – Zile demiryolu açıldı.
43. Malatya Elektrik Santralı açıldı.
44. Kütahya – Tavşanlı demiryolu açıldı.
45. İstanbul’da Üsküdar, Bağlarbaşı ve Kısıklı’da tramvay hatları açıldı.
1929
46. Gaziantep’te Mensucat Fabrikası işletmeye açıldı.
47. Mersin- Adana demiryolu yabancılardan satın alındı.
48. Ayancık Kereste Fabrikası açıldı.
49. Trabzon Vizera Hidroelektrik Santralı hizmete girdi.
50. İstanbul’da Fatih-Edirnekapı tramvay hattı hizmete girdi.
51. Anadolu-Bağdat, Mersin- Tarsus Demiryolları yabancılardan satın alındı.
52. Haydarpaşa Limanı yabancılardan satın alındı.
53. Kütahya- Emirler, Fevzi Paşa-Gölbaşı demiryolları açıldı.
54. Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası hizmete girdi.
1930
55. Ankara – Sivas Demiryolu Hattı ulaşıma açıldı.
56. Mecidiyeköy Likör ve Kanyak Fabrikası açıldı.
57. Kayseri – Şarkışla demiryolu açıldı.
58. İstanbul Galata Köprüsü’nden 70 yıldan beri alınan köprü geçiş ücreti kaldırıldı.
1931
59. Bursa- Mudanya demiryolu yabancılardan satın alındı.
60. Gölbaşı – Malatya demiryolu açıldı.
61. Tekel Genel Müdürlüğü kuruldu.
62. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kuruldu.
1932
63. Devlet Sanayi Ofisi (DSO) kuruldu.
64. Samsun- Sivas demiryolu açıldı.
65. Diyarbakır Tekel Rakı Fabrikası işletmeye açıldı.
66. Sanayi Teşvik Kanunu ile toplam 1473 işletme teşvikten yararlandırıldı.
67. İzmir Rıhtım İşletmesi yabancılardan satın alındı.
68. Türkiye Sanayi Kredi Bankası kuruldu.
69. Kütahya – Balıkesir demiryolu açıldı.
70. Ulukışla – Niğde demiryolu açıldı.
1933
71. Eskişehir Şeker Fabrikası açıldı.
72. Sümerbank resmen faaliyete geçti.
73. İstanbul – Ankara arasında düzenli uçak seferleri başladı.
74. Adana-Fevzi Paşa demiryolu açıldı.
75. Ulukışla – Kayseri demiryolu açıldı.
76. Yerel Yönetimlere finansal yardım için İller Bankası kuruldu.
77. Zonguldak Yatırım Bankası ve Kayseri Milli İktisat Bankası kuruldu.
78. Havayolları Devlet İşletmesi kuruldu.
79. Samsun- Çarşamba demiryolu hattı yabancılardan satın alındı.
80. Halk Bankası kuruldu.
81. Ankara’da Yüksek Ziraat Enstitüsü açıldı.
1934
82. Bandırma- Menemen- Manisa demiryolu yabancılardan satın alındı.
83. İzmir -Kasaba demiryolu yabancılardan alınarak devletleştirildi.
84. Keçiborlu Kükürt Fabrikası üretime başladı.
85. Turhal Şeker Fabrikası açıldı.
86. Isparta Gülyağı Fabrikası üretime başladı.
87. Kayseri Uçak ve Motor Fabrikasında yapılan ilk uçağın deneme uçuşu yapıldı.
88. Basmane (İzmir) – Afyon demiryolu yabancılardan satın alındı.
89. Sümerbank Bakırköy Bez Fabrikasının açılışı yapıldı.
90. İlk Süttozu Fabrikası Bursa’da açıldı.
91. Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası işletmeye açıldı.
92. Demiryolu Elazığ’a ulaştı.
1935
93. Aydın Demiryolları yabancılardan satın alındı.
94. Amortisman Sandığı kuruldu.
95. MTA Enstitüsü kuruldu.
96. ETİBANK kuruldu.
97. Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kuruldu.
98. Türkkuşu kuruldu.
99. İstanbul Rıhtım Şirketi yabancılardan satın alındı.
100. Ankara’da troleybüs hattı işletmeye açıldı.
101. Fevzipaşa – Ergani – Diyarbakır demiryolları açıldı.
102. Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası üretime başladı.
103. Zonguldak Türk Antrasit Fabrikası işletmeye açıldı.
104. Afyon – Isparta demiryolu açıldı.
105. Sümerbank Kayseri Dokuma Fabrikası’nın açılışı yapıldı.
106. Ankara Mamak’ta Gaz Maskesi Fabrikası açıldı.
1936
107. Kabotajın Deniz Yolları İdaresi’ne geçmesi sağlandı.
108. Ankara Çubuk Barajı açıldı.
109. Edirne-Sirkeci Şark Demiryolları yabancılardan satın alındı.
110. Haydarpaşa Numune Hastanesi hizmete girdi.
111. Sümerbank Malatya İplik ve Bez Fabrikası kuruldu.
112. İzmit Kağıt ve Karton Fabrikası hizmete girdi.
113. Elazığ Şark Kromları İşletmesi kuruldu.
114. İzmir Havagazı Şirketi yabancılardan satın alındı.
115. İstanbul Telefon Şirketi yabancılardan satın alındı.
116. SEKA’nın İzmit’teki fabrikasında ilk kağıt üretildi.
1937
117. Sümerbank Konya Ereğlisi Dokuma Fabrikası üretime başladı.
118. Kozlu Kömür İşletmeleri yabancılardan satın alındı.
119. Çatalağzı – Zonguldak demiryolu açıldı.
120. Ankara’da ilk Bira Fabrikası kuruldu.
121. Toprakkale – İskenderun demiryolu yabancılardan satın alındı.
122. Ankara’da Motorlu Tayyarecilik Okulu açıldı.
123. Urfa’da Ceylanpınar Devlet Üretme Çiftliği açıldı.
124. Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası açıldı.
125. Denizbank kuruldu.
126. İstanbul ve Trakya Demiryolları yabancılardan satın alındı.
127. Diyarbakır – Cizre Demiryolu açıldı.
128. Yozgat Termo-Elektrik Santralı hizmete verildi
1938
129. Gemlik Suni İpek Fabrikası açıldı.
130. İzmir Telefon Şirketi yabancılardan satın alındı.
131. Ankara Radyoevi hizmete girdi.
132. Divriği Demir Madenleri üretime başladı.
133. Bursa Merinos Fabrikası faaliyete geçti.,
134. Murgul Bakır İşletmeleri satın alındı.
135. Devlet Havayolları Genel Müdürlüğü kuruldu.
136. Eskişehir İspirto Fabrikası açıldı.
137. İstanbul Elektrik Şirketi yabancılardan satın alındı.
138. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO) kuruldu.
139. Sivas – Erzincan demiryolu açıldı.
140. Giresun’da Fiskobirlik kuruldu.

…

“Her fabrika bir kaledir.” diyerek sanayileşmeye büyük önem veren Gâzi Mustafa Kemal Atatürk’ün kuruluşuna öncülük ettiği fabrikalar ise şunlardır:

  1. Ankara Fişek Fabrikası (1924)
  2. Ankara Hafif Silah ve Top Tamir Atölyeleri (1924)
  3. Gölcük Tersanesi (1924)
  4. Şakir Zümre Fabrikası (1925)
  5. Eskişehir Hava/Uçak Tamirhanesi (1925)
  6. Alpullu Şeker Fabrikası (1926)
  7. Uşak Şeker Fabrikası(1926)
  8. Kırıkkale Mühimmat Fabrikası (1926- Fabrika 1931’de genişletilmiştir.)
  9. Bünyan Dokuma Fabrikası (1927)
  10. Eskişehir Kiremit Fabrikası (1927)
  11. Kayseri Uçak Fabrikası (1928)
  12. Kırıkkale Elektrik Santrali ve Çelik Fabrikası (1928)
  13. Ankara Çimento Fabrikası (1928)
  14. Ankara Havagazı Fabrikası (1929)
  15. İstanbul Otomobil Montaj Fabrikası (1929)
  16. Kayaş Kapsül Fabrikası (1930)
  17. Kırıkkale Mühimmat Fabrikasına yeni tesisler eklenerek fabrika genişletildi. (1931)
  18. Nuri Killigil Tabanca, Havan ve Mühimmat Fabrikası (1930)
  19. Eskişehir Şeker Fabrikası (1934)
  20. Turhal Şeker Fabrikaları (1934)
  21. Konya Ereğli Bez Fabrikası (1934)
  22. Bakırköy Bez Fabrikası (1934)
  23. Bursa Süt Fabrikası (1934)
  24. İzmit Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası (1934’te temeli atıldı.)
  25. Zonguldak Antrasit Fabrikası (1934’te temeli atıldı.)
  26. Zonguldak Kömür Yıkama Fabrikası (1934)
  27. Keçiborlu Kükürt Fabrikası (1934)
  28. Isparta Gülyağı Fabrikası (1934)
  29. Ankara, Konya, Eskişehir ve Sivas buğday siloları (1934)
  30. Paşabahçe Şişe ve Cam Fabrikası (1935’te tamamlandı.)
  31. Kayseri Bez Fabrikası (1934’te temeli atıldı.)
  32. Nazilli Basma Fabrikası (1935’te temeli atıldı.)
  33. Bursa Merinos Fabrikası (1935’te temeli atıldı.)
  34. Gemlik Sunî İpek Fabrikası (1935’te temeli atıldı.)
  35. Keçiborlu Kükürt Fabrikası (1935)
  36. Ankara Çubuk Barajı (1936)
  37. Zonguldak Taş Kömür Fabrikası (1935)
  38. Barut, Tüfek ve Top Fabrikası (1936)
  39. Nuri Demirağ Uçak Fabrikası (1936’da açılmış ve dünyada bir ilk olarak Türk yolcu uçağı NUD-36 burada üretilmiştir.)
  40. Tayyare, Otomobil ve Motor Türk AŞ (TOMTAŞ, 1926)
  41. Malatya Sigara Fabrikası (1936)
  42. Bitlis Sigara Fabrikası (1936)
  43. Malatya Bez Fabrikası (1937’de temeli atılan bu fabrika hariç bütün bez ve dokuma fabrikaları Atatürk’ün sağlığında açılmıştır.)
  44. İzmit Kâğıt ve Karton Fabrikası (1934’te temeli atıldı.)
  45. Karabük Demir Çelik Fabrikası (1937’de temeli atıldı.)
  46. Divriği Demir Ocakları (1938)
  47. İzmir Klor Fabrikası (1938’de temeli atıldı.)
  48. Sivas Çimento Fabrikası (1938’de temeli atıldı.)

Aziz Dolu Atabey
23.01.2022

Alıntılar 1, 2, 3: Atabey Yazıları; Türkiye’nin Cari Açık ve Ödemeler Dengesi Sorunu..

https://azizdolu.wordpress.com/2018/08/21/turkiyenin-cari-acik-ve-odemeler-dengesi-sorunu/